Το διαζύγιο ως κατάσταση κρίσης και τα στάδια του χωρισμού

Το διαζύγιο ως κατάσταση κρίσης και τα στάδια του χωρισμού

Το διαζύγιο αποτελεί έναν από τους παράγοντες κινδύνου για την δημιουργία κρίσης στην οικογένεια. Σύμφωνα με τη θεωρία της κρίσης, το διαζύγιο είναι μία διαδικασία όπου το κάθε μέλος βιώνει μία συναισθηματική κρίση, η οποία έχει ορισμένα χαρακτηριστικά, ενώ, παράλληλα, είναι δυνατόν να δώσει στο άτομο δυνατότητες ανάπτυξης και ολοκλήρωσης.

Οι Caplan και Rapoport, ορίζουν την κρίση ως ανατροπή σε μία σταθερή κατάσταση. Κάθε άνθρωπος επιδιώκει να διατηρήσει μία κατάσταση ισορροπίας στην καθημερινότητά του, μέσω προσαρμοστικών μηχανισμών και δραστηριοτήτων επίλυσης προβλημάτων. Αυτή η ισορροπία μπορεί να διαταραχθεί από γεγονότα πού συμβαίνουν κατά τη διάρκεια της ζωής, με αποτέλεσμα να περιέλθει το άτομο σε κατάσταση κρίσης. Κατά την περίοδο της κρίσης οι συνήθεις προσαρμοστικοί μηχανισμοί του ατόμου δεν είναι επαρκείς και δεν οδηγούν γρήγορα στην προηγούμενη ισορροπία. Το άτομο δοκιμάζει νέους τρόπους αντιμετώπισης πού αποβλέπουν στην μείωση της έντασης. Είναι πιθανό το άτομο να ξεπεράσει μόνο του την κρίση και να επανέλθει στο προηγούμενο ή σε βελτιωμένο επίπεδο λειτουργικότητας. Εξίσου, όμως, πιθανή είναι και η αποδιοργάνωση του, αν δεν έχει τα ψυχικά αποθέματα και τα περιβαλλοντικά υποστηρικτικά συστήματα. Η δυναμική της κρίσης εμπεριέχει τον κίνδυνο αποδιοργάνωσης αλλά και την πρόκληση για κινητοποίηση εσωτερικών δυνάμεων τις οποίες δεν έχει συνειδητοποιήσει το άτομο ότι υπάρχουν και δεν είχε προηγουμένως χρησιμοποιήσει. Οι Gilliland και James, περιγράφουν την κρίση ως την αντίληψη πού σχηματίζει το άτομο για ένα γεγονός πού το θεωρεί αφόρητο και υπερβαίνει τα ψυχικά αποθέματα και τους καθιερωμένους μηχανισμούς άμυνας. Αν δεν ανακουφιστεί έγκαιρα το άτομο, τότε υπάρχει πιθανότητα, η κρίση να προκαλέσει σοβαρές συναισθηματικές, γνωσιακές και συμπεριφορικές δυσλειτουργίες. Η κρίση βέβαια, εκτός από την αρνητική της διάσταση, λειτουργεί ως ένας καταλύτης πού διαταράσσει παλιές συνήθειες, προκαλεί νέες ανταποκρίσεις και γίνεται ένας σημαντικός παράγοντας στη διαμόρφωση νέων εξελίξεων. Με αυτήν την έννοια, η κρίση είναι μία επίκληση για νέα δράση, μία πρόκληση για ενεργοποίηση προσαρμοστικών μηχανισμών στο άτομο, στην οικογένεια και στο κοινωνικό σύνολο, αποτελώντας μια έννοια που εμπεριέχει το δυναμικό της εξέλιξης.

Τα στάδια του χωρισμού

Το διαζύγιο βιώνεται ως μια διαδικασία πένθους, που εμπεριέχει σειρά αλληλοεπικαλυπτόμενων σταδίων: άρνηση, απώλεια, θλίψη, θυμό και αμφιθυμία, επαναπροσδιορισμό της προσωπικής ταυτότητας και νέα σχέδια για τη ζωή. Η ολοκληρωτική επίμονη άρνηση του χωρισμού συνίσταται σε μία άρνηση της πραγματικότητας, η οποία μπορεί να προκαλέσει διάφορες δυσλειτουργικές καταστάσεις, ακόμη και παρανοϊκές διεργασίες. Το διαζύγιο είναι ένα σύνθετο ψυχολογικό και κοινωνικό γεγονός που εξελίσσεται σε τρεις διαδοχικές φάσεις: την οξεία, τη μεταβατική και την τελική. Η οξεία φάση χαρακτηρίζεται από έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις όπως συναισθήματα θυμού, πανικού, απώλειας, θλίψης. Συνήθως διαρκεί για λίγο. Η μεταβατική φάση, η οποία ενδέχεται να είναι σύντομη ή να διαρκέσει χρόνια, αντιπροσωπεύει την σταδιακή αποδέσμευση του ατόμου από το δεσμό, την κοινή καθημερινότητα με τον σύντροφο και την μετάβασή του σε νέες σχέσεις και συνθήκες ζωής. Κατά την τελική φάση, εγκαθιδρύεται πλέον ένα σταθερό πλαίσιο και μία νέα κατάσταση ζωής. Σύμφωνα με τον Bohannon, το διαζύγιο θεωρείται μία διαδικασία που αποτελείται από έξι στάδια – φάσεις σε διαφορετικούς τομείς, των οποίων η σειρά και η ένταση δεν είναι ίδια για όλα τα άτομα, σε κάθε χρονική φάση, παράλληλα όμως εμφανίζονται ορισμένα κοινά συναισθήματα και εμπειρίες.

Τα στάδια αυτά είναι τα ακόλουθα:

Συναισθηματικό Διαζύγιο

Μετά την άρνηση της πραγματικότητας, που κυριαρχεί στη φάση του συναισθηματικού διαζυγίου, παρουσιάζονται στους συζύγους συμπτώματα όπως και στα διάφορα στάδια του πένθους και της απώλειας: θυμός, διαπραγμάτευση, θλίψη, αποδοχή και τελικά επαναπροσαρμογή. Η διάλυση του οικογενειακού συστήματος και η διάψευση της ψυχικής επένδυσης σε ένα γάμο, προξενεί σοβαρό ψυχικό τραυματισμό, αισθήματα απογοήτευσης, κατάπτωσης, αποτυχίας. Συχνά ακυρώνεται το αίσθημα της εκτίμησης που έχουν οι σύζυγοι για τον εαυτό τους, γιατί νιώθουν πως απογοήτευσαν τα παιδιά τους ή την οικογένεια καταγωγής τους με την απόφασή τους. Κυριεύονται από ενοχές και ντροπή προς τα πρόσωπα αυτά και αισθάνονται πως χάνουν την αγάπη και το σεβασμό τους. Οι ενοχές αυτές είναι αναμενόμενες σε κάποιο βαθμό, εφόσον ο καθένας θα προτιμούσε τα παιδιά του να έχουν και τους δύο γονείς μαζί και να ζουν σε ένα αρμονικό και λειτουργικό οικογενειακό περιβάλλον. Από τη στιγμή όμως που κάτι τέτοιο είναι ανέφικτο, το να υπάρχουν και να εκδηλώνονται ενοχές από τους γονείς είναι επικίνδυνο, κυρίως γιατί τα παιδιά, δεδομένου ότι διαισθάνονται τα συναισθήματα των γονέων, και ίσως επιχειρήσουν να εκμεταλλευτούν με διάφορους τρόπους τις ενοχές αυτές. Η τραυματική αυτή διαδικασία έχει άμεση επίδραση στην άσκηση γονεϊκού ρόλου. Το παιδί αντιμετωπίζει έναν γονέα που έχει το ρόλο του «θύματος», που νιώθει μόνος, συντετριμμένος και που το στήριγμα του είναι το ίδιο του το παιδί. Συχνά, βέβαια, το ρόλο του θύματος καταλήγει να υιοθετεί το παιδί, αφού μια τέτοια πραγματικότητα μπορεί να έχει αρνητικές επιπτώσεις στην ψυχική του συγκρότηση. Αντίθετα, για τον σύζυγο που επιθυμεί να χωρίσει, τα πράγματα είναι αρκετά διαφορετικά. Περισσότερο αγχώδης και δύσκολη είναι συνήθως η περίοδος πριν από το διαζύγιο κι έτσι, όταν αυτό επέλθει, αισθάνεται δικαίωση και ικανοποίηση, ιδιαίτερα όταν η αιτία για την οποία εγκατέλειψε το γάμο είναι μία άλλη σχέση. Σαφώς κι εκείνος αντιμετωπίζει συναισθηματικές και ψυχολογικές δυσκολίες, όπως σύγχυση, ανησυχία, άγχος, λύπη, μεταπτώσεις ή και ενοχές, για το ότι ο ίδιος προκάλεσε τη διάλυση της οικογένειας. Ωστόσο, διαθέτει μεγαλύτερη ικανότητα προσαρμογής, γιατί ουσιαστικά έκανε την επιλογή, είναι εκείνος που έχει τον περισσότερο έλεγχο της κατάστασης και δεν βιώνει τα συγκλονιστικά αισθήματα της απόρριψης και της μοναξιάς που επιφέρει η εγκατάλειψη. Επίσης, είναι καλύτερα προετοιμασμένος ψυχολογικά, ηθικά, οικονομικά να ξεπεράσει τα όποια προβλήματα προκύψουν, να μεταβεί σε νέο επίπεδο λειτουργικότητας και επαναπροσανατολισμού ευκολότερα και με λιγότερες απώλειες από ό,τι ο άλλος σύζυγος.

Νομικό Διαζύγιο

Στη διάρκεια των διαδικασιών για την έκδοση του διαζυγίου, καθώς και των αποφάσεων για τη γονική μέριμνα, την επιμέλεια των παιδιών και τη ρύθμιση της επικοινωνίας τους με τον άλλο γονέα, συνήθως τα αισθήματα της βαθιάς θλίψης και τα συμπτώματα κατάθλιψης υποχωρούν και στη θέση τους αναδύονται αισθήματα θυμού και εκδίκησης μεταξύ των συζύγων. Οι εκρήξεις οργής που εκδηλώνονται κατά την περίοδο της ρύθμισης των παραπάνω θεμάτων, καθώς και άλλων οικονομικών και πρακτικών ζητημάτων, συνηθέστερα λειτουργούν ως διέξοδος σε όλα τα έντονα αρνητικά συναισθήματα. Η έκφραση και η σταδιακή τους αντιμετώπιση είναι καθοριστικές για τη μετάβαση στα επόμενα στάδια προσαρμογής και την τελική «αποδοχή» του διαζυγίου. Πολλές φορές σε αυτή τη φάση εμφανίζονται και αισθήματα αμφιθυμίας, όπου κάποιος μπορεί να προβεί σε ενέργειες επανασύνδεσης.

Οικονομικό Διαζύγιο

Η διευθέτηση της περιουσίας των συζύγων ώστε από τη μία οικονομική μονάδα να δημιουργηθούν δύο νέες ανεξάρτητες μονάδες, αφορά στην επόμενη φάση, οπότε πραγματοποιείται το οικονομικό διαζύγιο. Οι διαπραγματεύσεις στη φάση αυτή είναι αρκετές και αφορούν στο διαχωρισμό της περιουσίας και του νοικοκυριού, τις ρυθμίσεις σχετικά με τη διατροφή, την ανεύρεση νέας κατοικίας, τη μετεγκατάσταση και τη δημιουργία των νέων νοικοκυριών.

Διαζύγιο από τον Κοινό Γονεϊκό Ρόλο (όταν οι σύζυγοι είναι και γονείς)

Η διευθέτηση αυτών των ζητημάτων δημιουργεί αναπόφευκτα μία άνιση κατανομή στα δικαιώματα των γονέων, οπότε η διαφορά στην δυνατότητα επίδρασης στην ανατροφή και εκπαίδευση των παιδιών, αποτελεί πηγή έντασης και συγκρούσεων μεταξύ των συζύγων. Το «διαζύγιο από τον κοινό γονεϊκό ρόλο» (ξεχωριστή και όχι ισότιμη άσκηση του γονεϊκού ρόλου), εκτός από τις τεραστίων διαστάσεων αντιπαραθέσεις που μπορεί να λάβει, επιφέρει ισχυρό και διαρκέστερο ψυχικό πόνο. Συχνά, η αντιδικία και ο θυμός μεταξύ των συζύγων εκδηλώνονται με προσπάθειες που κάνουν οι ίδιοι για να κερδίσουν συναισθηματικά τα παιδιά και να τα πάρουν με το μέρος τους. Ξεκινά, δηλαδή, ένας αγώνας για το ποιος θα κερδίσει την περισσότερη αγάπη και εύνοια των παιδιών, τα οποία όμως εισέρχονται σε μία θέση που ό,τι κι αν διαλέξουν, όπου κι αν δείξουν την προτίμηση τους, ουσιαστικά χάνουν, εφόσον έχουν ανάγκη την αγάπη και τη φροντίδα και των δύο γονέων.

Ο γονέας που αναλαμβάνει την επιμέλεια των παιδιών έρχεται αντιμέτωπος με ποικίλες επιπρόσθετες σοβαρές δυσκολίες, όπως την απώλεια, την θλίψη, τη μοναξιά, τις ενοχές, την ανατροφή και τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών, τα προβλήματα επίσκεψης τους από τον άλλο γονέα, άλλες διευθετήσεις για την φροντίδα τους, την έλλειψη συστημάτων υποστήριξης, καθώς και τα οικονομικά προβλήματα. Αλλά και ο γονέας που δεν έχει την επιμέλεια των παιδιών, θα βρεθεί στη δυσάρεστη και επίπονη θέση να βιώσει τη δική του φάση «πένθους», την αποξένωση και τις ενοχές του για τον αποτυχημένο γάμο, την αποδιοργάνωση των συνηθισμένων εμπειριών ζωής, τις λιγότερες πλέον σχέσεις και επαφές με τα παιδιά, τις συγκρούσεις για τις συναντήσεις του μαζί τους, την απόρριψη που κάποιες φορές εκείνα εκδηλώνουν προς το πρόσωπό του. Συχνά μόνες-μητέρες αναπτύσσουν ανησυχία για τους γιους τους, και οι μόνοι-πατέρες για τις κόρες τους, η οποία αφορά την ταύτιση και την υγιή ανάπτυξη προτύπου για τα παιδιά τους, (εφόσον ο πατέρας ή μητέρα δεν είναι πλέον με την ίδια συχνότητα στην καθημερινότητα των παιδιών). Γενικά, τα διαζευγμένα, μοναχικά πλέον, άτομα, ειδικά όταν δυσκολεύονται να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των παιδιών, βρίσκονται σε σαφώς ευπαθέστερη και μειονεκτικότερη θέση.

Διαζύγιο από την Κοινότητα

Το διαζύγιο από την κοινότητα, αφορά τις κοινωνικές σχέσεις των συζύγων και συνδέεται με τις αλλαγές που επέρχονται στον κοινωνικό κύκλο φίλων και γνωστών. Οι φίλοι μπορεί να αισθάνονται περίεργα αν πρέπει να υποστηρίξουν κάποιον από τους δύο ή αν δεν συμφωνούν με την αλλαγή, ή αν αισθάνονται ότι απειλούνται από τους ελεύθερους πλέον φίλους τους. Αντίστοιχα, προβλήματα μοναξιάς και κοινωνικής απομόνωσης μπορεί να βιωθούν έως ότου δημιουργηθούν νέες φιλίες από άλλα άτομα ή ομάδες.

Ψυχικό Διαζύγιο

Δυσμενείς είναι και οι επιπτώσεις του χωρισμού και του διαζυγίου στην ψυχική και σωματική υγεία των ανθρώπων. Η κατάθλιψη μπορεί να εμφανιστεί ως αποτέλεσμα αυτού. Ένα καταθλιπτικό άτομο, ξεχνώντας τις καλές εμπειρίες της ζωής του, επικεντρώνει τις σκέψεις του σε κάθε αρνητική ανάμνηση, την οποία μεγεθύνει. Γενικά, όσο πιο εξαρτώμενο και ανώριμο είναι το άτομο, τόσο περισσότερο θίγεται από ένα διαζύγιο. Επιπρόσθετα, αναφορικά με την κατάθλιψη, η μητέρα για παράδειγμα, είναι δυνατόν να περάσει μια καταθλιπτική φάση όταν έχει παιδί μικρότερο των δύο ετών, διαπιστώνοντας την αποτυχία του γάμου και αντιμετωπίζοντας τη φυγή του συζύγου της. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το παιδί αυτής της ηλικίας μπορεί να παρερμηνεύσει την απόσυρση της μητέρας του και να αναπτύξει συμπεριφορά έντονης προσκόλλησης στο άτομό της. Σε πρώτο επίπεδο, η μητέρα αισθάνεται θλίψη διαπιστώνοντας την αποεπένδυση του συζύγου της. Μπορεί να έχει τη λανθάνουσα επιθυμία να επανεπενδύσει τη ζωή της ως γυναίκα με τη διάθεση να μην έχει παιδί και να έχει νιώσει ενοχή, συνειδητοποιώντας την συμπεριφορά της παιδικής προσκόλλησης. Μπορεί, ακόμα, η ύπαρξη του παιδιού να λειτουργεί προστατευτικά απέναντι στο ενδεχόμενο μίας νέας, απογοητευτικής, όπως εκείνη φοβάται, σχέσης. Στο τελευταίο αυτό στάδιο ενός διαζυγίου, ίσως και το πιο δύσκολο, οι δύο σύζυγοι προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τα ψυχικά τραύματα που τους δημιούργησε ο φυσικός χωρισμός. Μετά όμως, από αυτήν την προσπάθεια έρχεται σταδιακά η «απεξάρτηση» του ενός συζύγου από τον άλλο και η προσωπική ανασυγκρότηση.

Αναφορικά με όλα τα παραπάνω, αυτό που αξίζει να τονιστεί είναι ότι, μετά την ολοκλήρωση της επίπονης διαδικασίας του διαζυγίου, το σημαντικό και θετικό στοιχείο αυτής για το άτομο, είναι η ευκαιρία για προσωπική ανάπτυξη, για ενδυνάμωση του Εγώ και για μετάβαση σε νέα, πιο υγιή επίπεδα λειτουργικότητας. Οι ενήλικες μπορούν να οικοδομήσουν ξανά τη ζωή τους και να χρησιμοποιήσουν με θετικό τρόπο τις δυνατότητες που προκύπτουν από το διαζύγιο. Ωστόσο, οι ίδιοι οφείλουν να παραμείνουν γονείς για τα παιδιά τους και μετά το διαζύγιο, προστατεύοντάς τα από τις μεταξύ τους διαφορές, να τα φροντίζουν και να τα διαπαιδαγωγούν, καθώς αυτά μεγαλώνουν.

Κυριακίδης, Α.Π., (2000), Οικογενειακή σχέση, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.

Βιβλιογραφία

Χατζηχρήστου, Χ., (1999), Ο χωρισμός των γονέων, το διαζύγιο και τα παιδιά,

Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα.

Bohannon, P., (1970), The six stations of divorce, pub. Doubleday New York.

Caplan, G., (1964), Principles of Preventive Psychiatry, Basic Books, New York.

Cohen, G., (2002), «Helping children and families deal with divorce and separation», Pediatrics, 110 (6), 1019-1023.

Gilliland, B. E., James, R. K., (1983), Crisis Intervention Strategies, Brooks/Cole Pacific Groove, California.

Golan, N., (1978), Treatment in Crisis Situations, Free Press, New York.

🤝🏻Αγγελική Τσαγκαράκη | Ψυχολόγος
📍Ν.Καζαντζάκη 13 | 71202 | Ηράκλειο Κρήτης
📞2810 226993

📩angeliki.tsagkaraki.info@gmail.com
🌐www.angelikitsagkaraki.com