Τα όνειρα αποτελούν νοητικές και συναισθηματικές εκφράσεις, που προβάλλονται στην «οθόνη» του νου μας κατά την διάρκεια του ύπνου μας. Συνήθως ονειρευόμαστε περίπου για μία με δύο ώρες κάθε βράδυ. Κατα μέσο όρο έχουμε 4 με 7 όνειρα όσο κοιμόμαστε (ύπνος REM*). Αρκετές φορές οι άνθρωποι ισχυρίζονται ότι δεν ονειρεύονται, στην πραγματικότητα όμως όλοι μας ονειρευόμαστε, αλλά δεν θυμόμαστε πάντα τα όνειρά μας.
Ψυχαναλυτική Προσέγγιση
Ο Freud στην Ερμηνεία των Ονείρων (1990), αναφέρει ότι τα όνειρα συνδέονται ιδιαίτερα με σεξουαλικά και επιθετικά ένστικτα. Έχουν πολλά κρυφά νοήματα και αποτελούν τη «βασιλική οδό προς τη γνώση του ασυνείδητου». Χαρακτηρίζονται και ως ο «φύλακας του ύπνου», καθώς μας διασφαλίζουν την διάρκεια του. Τα όνειρα είναι το μέσο έκφρασης του ατόμου για τις ασυνείδητες επιθυμίες του, και ουσιαστικά ορίζονται σαν μία ψευδαισθητική ικανοποίηση της επιθυμίας μας.
Από τι ακριβώς όμως «αποτελούνται» τα όνειρα;
Τα όνειρα απαρτίζονται από τις πηγές και στα στοιχεία τους.
Πηγές του Ονείρου: τα κατάλοιπα της ημέρας ή της ζωής μας, και οι νυχτερινές αισθητηριακές εμπειρίες (π.χ. ενόχληση στο στομάχι, πονοκέφαλος κλπ).
Στοιχεία του Ονείρου: το Έκδηλο Όνειρο, το Λανθάνον Όνειρο, η Διεργασία του Ονείρου: (•Μηχανισμός Συμπύκνωσης, •Μηχανισμός Μετάθεσης, •Δραματικοποίησης, •Δευτερογενής Επεξεργασία).
Πιο συγκεκριμένα:
Η Διεργασιά του ονείρου αποτελεί την μετατροπή του λανθάνοντος (ασυνείδητου) περιεχομένου στην έκδηλη (συνειδητή) του μορφή. Περιλαμβάνει τις 3 βασικές προαναφερθείσες λειτουργίες:
• Συμπύκνωση (Condensation): Διαφορετικά στοιχεία συνδυάζονται ή συγχωνεύονται σε μία μόνο απεικόνιση, με αποτέλεσμα η εξήγηση, ή το ξετύλιγμα αυτής της απεικόνισης να έχει πολλές ερμηνείες (πολυπλοκότητα ονείρου). Για παράδειγμα, βλέπω στον ύπνο μου τον παππού μου όπου στο πρόσωπό του έχει χαρακτηριστικά γνωρίσματα απο έναν θείο μου και ένα φίλο μου.
• Μετάθεση (Displacement): Μια εικονική αναπαράσταση που εμπεριέχει στοιχεία τα οποία μετατίθενται σε άλλα στοιχεία. Για παράδειγμα, βλέπω στο όνειρο μου ότι χωρίζω με τον σύντροφο μου, ενώ στην πραγματικότητα αυτό συνέβη πρόσφατα σε κάποιον γνωστό μου.
• Δραματοποίηση (Dramatization): Η αναπαράσταση των σκέψεων σε εικόνες.
• Δευτερογενής Επεξεργασία (Secondary Process): Η δευτερογενής επεξεργασία αποτελεί την πρώτη ερμηνεία του ονείρου από τον ίδιο τον ονειρευόμενο, ώστε αυτό να αποκτήσει μια πιο λογική και κατανοητή μορφή.
• Βασική τεχνική στην ανάλυση των ονείρων θεωρείται ο ελεύθερος συνειρμός*.
Αναλυτική Ψυχολογία
Ο Carl Jung υποστήριξε ότι μέσω των ονείρων οι άνθρωποι μπορούμε να βρούμε βοήθεια ώστε να ωριμάσουμε, αποκτώντας έτσι την κατανόηση του εαυτού μας. Επίσης, θεώρησε πως μέσα από τα όνειρα μπορεί να προκύψουν λύσεις σε προβλήματα που αντιμετωπίζουμε όταν είμαστε σε εγρήγορση. Συγκεκριμένα, τα όνειρα είναι η άμεση, φυσική έκφραση του διανοητικού κόσμου του ονειρευόμενου, δηλαδή παρουσιάζουν «αυθόρμητα, με συμβολική μορφή, την πραγματική κατάσταση του ασυνείδητου».
Η βασική διαφορά του Jung από τον Freud όσον αφορά τα όνειρα, αποτελεί τον ισχυρισμό του Jung ότι, τα όνειρα έχουν στόχο την συλλογικότητα και τον οικουμενισμό και όχι τόσο την ατομικότητα που πηγάζει από τις εμπειρίες ζωής. Επιπλέον, το γεγονός ότι, στα όνειρα δεν κρύβονται ή υπονοούνται σκέψεις και συναισθήματα που σχετίζονται με το σεξ και την επιθετικότητα.
Θεραπεία Gestalt
Ο Perls ανέπτυξε την θεραπεία Gestalt, στην οποία ο θεραπευόμενος επικεντρώνεται σε στιγμιαίες σκέψεις, συναισθήματα και αντιδράσεις. Η θεωρία του για τα όνειρα βασίζεται στην ίδια πεποίθηση. Τα όνειρα λοιπόν λειτουργούν ως προβολές ορισμένων πλευρών του εαυτού μας. Σε αρκετές περιπτώσεις, στην «συνειδητή» ζωή μας, αυτές οι πλευρές έχουν αγνοηθεί, καταπιεσθεί ή απορριφθεί. Σκοπός της Gestalt προσέγγισης είναι η επανασύνδεση μας με αυτές τις πλευρές μέσα από την ονειρική ανάλυση.
Κάθε άτομο ή αντικείμενο μέσα σε ένα όνειρο αντιπροσωπεύει κάποια πλευρά του ονειρευόμενου (διπλές ή πολλαπλές υποστάσεις του εαυτού). Για να αναλύσουμε τα όνειρα μας χρειάζεται διάλογος, πράξεις και υποκριτική. Χρειάζεται να αναλύσουμε το όνειρο στο εδώ και τώρα. Για παράδειγμα, ο ονειρευόμενος ενθαρρύνεται όχι μόνο να αρχίσει έναν διάλογο με τις διάφορες πλευρές του ονείρου, αλλά και να πάρει το μέρος αυτών των πλευρών, αναπαριστώντας το όνειρο στο μυαλό του. Αυτό ισχύει για τα έμψυχα και τα άψυχα αντικείμενα. Τέλος, ο Perls δεν ασπάζεται ιδιαιτέρως τα «παγκόσμια» σύμβολα, αλλά το ότι τα σύμβολα του καθενός είναι μοναδικά και μόνο ο ίδιος ο ονειρευόμενος μπορεί να δώσει την αληθινή εξήγησή τους.
Ατομική Ψυχολογία
Σύμφωνα με τον Adler τα όνειρα θεωρούνται σημαντικά βοηθήματα για την ζωή μας και ο αριθμός των ονείρων μας συσχετίζεται άμεσα με την ποσότητα των προβλημάτων που έχουμε. Έτσι όσο περισσότερο «προβληματική» είναι η ζωή μας, τόσα περισσότερα όνειρα έχουμε. Ο τρόπος που αντιμετωπίζουμε κάποια προβλήματα στα όνειρα μπορεί να μας βοηθήσει και στην πραγματικότητα. Το όνειρο δηλαδή μοιάζει να είναι μια πρόβα, μια εξομοίωση της ζωής ή απλώς ένας τρόπος να πραγματοποιήσουμε μη ρεαλιστικές επιθυμίες. Σε αυτή την προσέγγιση, ο έλεγχος, η δύναμη, και το κίνητρο είναι οι κινητήριες δυνάμεις πίσω από τη συμπεριφορά μας κι όχι τα σεξουαλικά μας ένστικτα. Ο κόσμος στον οποίο ζούμε βασίζεται περισσότερο σε συνειδητές επιλογές παρά σε ασυνείδητες επιρροές.
Υπάρχει επίσης η πεποίθηση ότι, το ασυνείδητο δεν λειτουργεί εναντίον του συνειδητού, αλλά «δουλεύουν» συνεργατικά. Επομένως, μέσα από τα όνειρα, μας δίνεται η δυνατότητα να έρθουμε σε επαφή με ανασφάλειες, φοβίες και αδυναμίες που συνειδητά ίσως να μην επιχειρούσαμε.
Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεία
Σύμφωνα με τον Irvin Yalom, θεμελιωτή της υπαρξιακής προσέγγισης, τα όνειρα αποτελούν βοήθημα για μία αποτελεσματική θεραπεία, εφόσον μέσα από αυτά μαθαίνουμε και κατανοούμε καλύτερα την ζωή του ονειρευόμενου. Είναι ένας τρόπος για να συνδυάσουμε πρόσωπα και σκηνές του ονείρου με γεγονότα του παρελθόντος. Δεν γίνεται να υπάρξει πλήρης ερμηνεία σε ένα όνειρο, εφόσον πολλές φορές απουσιάζουν λεπτομέρειες ή στοιχεία εξαιτίας της λήθης της επόμενης μέρας.
Επί της ουσίας, τα όνειρα μπορούν να χρησιμοποιηθούν με πραγματισμό ως ένα πολύτιμο μέσο για την ενίσχυση της θεραπευτικής συμμαχίας, της εμπιστοσύνης και «μυστικότητας».
Διεργασία του Ονείρου κατά την διάρκεια της Ψυχοθεραπείας
Στην ψυχοθεραπεία συνήθως εξηγούνται τα μέρη του ονείρου που έχουν συνάφεια με την τρέχουσα φάση της θεραπείας (θεραπευτική σχέση, συναισθήματα κλπ). Συγκεκριμένα, το πρώτο όνειρο που μπορεί να «φέρει» ένας θεραπευόμενος μπορεί να αποβεί «προφητικό» για την εξέλιξη της θεραπείας. Τα όνειρα που αφορούν τον θεραπευτή κατέχουν εξέχουσα θέση και συνήθως αυτό που εξετάζεται είναι ποια συναισθήματα αναδύονται από το όνειρο, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο εμφανίστηκε σε αυτό ο θεραπευτής. Συνήθως ο θεραπευτής προτείνει στον θεραπευόμενο αρχικά να καταγράφει τα όνειρα στο ενδιάμεσο της νύχτας (εφόσον ξυπνήσει) ή το επόμενο πρωί. Με αυτό τον τρόπο δεν παραλείπονται οι λεπτομέρειες που μπορεί να είναι σημαντικές, καθώς επίσης παρατηρείται αν, για παράδειγμα, υπάρχει ένα όνειρο το οποίο επαναλαμβάνεται συνεχώς, και ποια η σημασία του.
Οι ελεύθεροι συνειρμοί, χωρίς λογοκρισία, πάνω στο όνειρο δίνουν επίσης αρκετό μη επεξεργασμένο υλικό. Είναι επίσης σημαντικό να θυμηθεί ο θεραπευόμενος τι προηγήθηκε τις προηγούμενες μέρες, ώστε να καταλάβουμε την συσχέτιση με το όνειρο.
Τα πρόσωπα που εμφανίζονται σε ένα όνειρο είναι συνήθως οι όψεις του ίδιου ονειρευόμενου. Αυτά τα πρόσωπα αποτελούν «μεταμορφώσεις» και διαφορετικές «πτυχές» του εαυτού του ονειρευόμενου.
Σύμφωνα με τον Ryle, στην Γνωσιακή Αναλυτική Θεραπεία (CAT) τα όνειρα μπορεί να έχουν πολυεπίπεδα μηνύματα. Η ερμηνεία ενός ονείρου στηρίζεται στην περιγραφή του περιεχομένου και στις αυτόματες σκέψεις και τα συναισθήματα του θεραπευόμενου που μπορεί να αναδύονται από το όνειρο. Χρησιμοποιείται η συνεργατική χρήση γραπτού υλικού και η αυτό-αντανάκλαση με απώτερο στόχο τον ανασχηματισμό και την κατανόηση του ονείρου.
Τα όνειρα που μπορεί να αφορούν και τον θεραπευτή κατέχουν εξέχουσα θέση στην διερεύνηση της σημασίας της θεραπευτικής σχέσης, καθώς και φαινομένων όπως η μεταβίβαση* και η αντιμεταβίβαση*. Ο θεραπευτής προσκαλεί τον θεραπευόμενο, να αναγνωρίσουν και να εξετάσουν από κοινού, ρόλους και enactments (εκδραματίσεις) οι οποίες μπορεί να παρουσιάζονται στο περιεχόμενο ενός ονείρου με τρόπο διακριτό ή μη (μετάθεση ή και συμπύκνωση πραγματικών στοιχείων με πιθανές ενδόμυχες προσδοκίες).
Το όνειρο σήμερα
Κάθε θεραπευτικό μοντέλο αντιμετωπίζει το όνειρο μέσα από το δικό του πρίσμα, όμως αυτό που συνολικά έχει σημασία είναι το υποκειμενικό βιώμα του ονειρευόμενου. Η μετάφραση και η ερμηνεία του από τον ίδιο, είναι αυτή που ουσιαστικά μας δίνει τις σημαντικότερες πληροφορίες.
Ο τρόπος της εικονοπλασίας δηλαδή αν το περιεχόμενο του ονείρου είναι λιτό, γεμάτο, έντονο κλπ, συμβάλλει στην εξαγωγή συμπερασμάτων.
Το όνειρο, όταν έρχεται μέσα στην θεραπευτική διαδικασία, λειτουργεί και ως ένα είδος μεταβατικού αντικειμένου*, μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου, ουσιαστικά δηλαδή είναι ένα «εργαλείο» που ενισχύει την μεταξύ τους σχέση ώστε αυτό να επιφέρει αποτελέσματα στην θεραπευτική διαδικασία.
Σε πολλές περιπτώσεις χρειάζεται να διερευνηθεί η συσχέτιση του ονείρου με πιθανές πράξεις του ονειρευόμενου στην καθημερινότητα του.
Η μορφολογική διάσταση, δηλαδή η ηλικία ,η διάγνωση του ονειρευόμενου καθώς και η κινητική εκφραστικότητα του (νυχτερινή ούρηση, υπνοβασία κλπ), συμβάλλουν επίσης στην ερμηνεία και την σημασία του εκάστοτε ονείρου.
Η ερμηνεία ενός ονείρου μοιάζει με την επίλυση ενός πάζλ. Μια έγχρωμη εικόνα, επικολλημένη πάνω σε ένα λεπτό φύλλο ξύλου και τοποθετημένη ακριβώς σε ένα ξύλινο πλαίσιο, είναι κομμένη σε ένα μεγάλο αριθμό κομματιών από τα πιο ακανόνιστα και κυρτά σχήματα. Αν κάποιος καταφέρει να τακτοποίησει το μπερδεμένο σωρό των κομματιών, καθένα από τα οποίο φέρει επάνω του ένα ακατανόητο κομμάτι του σχεδίου, έτσι ώστε η εικόνα να αποκτήσει νόημα, έτσι ώστε να μην υπάρχει κανένα κενό πουθενά στο σχέδιο, και έτσι ώστε το όλον να εντάσσεται στο πλαίσιο – αν όλες αυτές οι προϋποθέσεις πληρούνται, τότε ξέρει κάποιος ότι έχει λύσει το πάζλ της επεξήγης ενός ονείρου.
*Ύπνος REM: Ο ύπνος REM (Rapid Eye Movement) γνωστός και ως ύπνος γρήγορων κινήσεων των ματιών είναι το πέμπτο στάδιο του ύπνου και χαρακτηρίζεται από γρήγορες κινήσεις των ματιών, από εγκεφαλικά κύματα που δείχνουν ενεργοποιημένα και μοιάζουν με πολύ ελαφρύ ύπνο ή με την εγρήγορση, αλλά και από βαθιά χαλάρωση των μυών, παρόμοια με αυτή στο βαθύ ύπνο. Οι άνθρωποι που ξυπνούν από ύπνο REM μπορούν να θυμηθούν πολλά όνειρα, ενώ όσοι ξυπνούν από ύπνο μη REM θυμούνται ελάχιστα ή και καθόλου όνειρα.
*Ελεύθερος Συνειρμός: Ο ελεύθερος συνειρμός είναι η διαδικασία κατά την οποία ένα άτομο σκέφτεται ελεύθερα, χωρίς περιορισμούς, σχετικά με ένα θέμα, μια εικόνα, μια λέξη, μια σκέψη κλπ. Στην ψυχανάλυση ο ελεύθερος συνειρμός επιτρέπει στο άτομο να εκφράζει ελεύθερα τις σκέψεις του, χωρίς να προβλέπει σε τι θα τον οδηγήσουν άλλες σκέψεις, φόβοι, συναισθήματα, εικόνες ή χωρίς να τον απασχολεί αν αυτό που λέει είναι ωραίο ή άσχημο, σωστό ή λάθος. Με αυτό τον τρόπο έχει τη δυνατότητα να καταλάβει καλύτερα πώς νιώθει πραγματικά, ποιες είναι οι ανάγκες του και έτσι να αναγνωρίσει καλύτερα τον εαυτό του.
*Μεταβατικό Αντικείμενο: όρος που εισήγαγε ο ψυχαναλυτής Donald Winnicott για να προσδιορίσει ένα υλικό αντικείμενο ιδιαίτερης αξίας για το το βρέφος ή το μικρό παιδί, που χρησιμοποιείται κυρίως σε στιγμές που νιώθει φόβο ή εγκατάλειψη από την μητέρα του (π.χ όταν το βρέφος πάει για ύπνο ή όταν πρέπει για λίγο να μείνει μόνο χωρίς την παρουσία της μητέρας).
*Μεταβίβαση: οι επιθυμίες, στάσεις και συναισθήματα που έχει ο θεραπευόμενος για ένα σημαντικό πρόσωπο της ζωής τους, τα οποία όμως προβάλλει στο πρόσωπο του θεραπευτή.
*Αντιμεταβίβαση: το σύνολο των ασυνείδητων αντιδράσων του ψυχαναλυτή απέναντι στον ασθενή του και συγκεκριμένα απέναντι στην μεταβίβαση του ασθενή.
Βιβλιογραφία
Adler, A. (1971). Ανθρωπογνωσία. Εκδόσεις Μπουκουμάνη.
Freud, S. (1900). Η Ερμηνεία των Ονείρων. Εκδόσεις Επίκουρος.
Jung, C. G. (1974). Dreams. Princeton, N.J.: Princeton University Press.
Perls, F. (1973). The Gestalt Approach and Eye Witness to Therapy. Εκδόσεις Paperback.
Ryle, A. & Poynton, A. & Brockman B. (1990). Cognitive Analytic Therapy: Active Participation in Therapy. Chichester: Εκδόσεις Wiley.
Yalom, I. (2008). Στον Κήπο του Επίκουρου: Αφήνοντας πίσω τον Τρόμο Θανάτου. Εκδόσεις Άγρα.
🤝🏻Αγγελική Τσαγκαράκη | Ψυχολόγος
📍Ν.Καζαντζάκη 13 | 71202 | Ηράκλειο Κρήτης
📩 angeliki.tsagkaraki.info@gmail.com
🌐www.angelikitsagkaraki.com
